با احداث سدهای متعدد و به زیر آب رفتن روستاها

آخرین بارقه های فرهنگ بختیاری در حال  خاموشی است

بختیاریها از اقوام کهن ایرانی محسوب می شوند که از دیر باز در پناه مرتفع ترین قسمتهای زاگرس میانی و دشتهای خوزستان سکونت داشته اند. تفاوت جزیی در عناصر فرهنگی، همچون گویش، موسیقی، آیینها و باورهای بومی آنان را ازسایر لرزبانان متمایز می کند. این مردم در طول تاریخ در پناه کوه های صعب العبور و ساختار منسجم ایلی، سرزمین خود را از دستبرد مهاجمین یونانی، عرب و مغول مصون نگه دارند. از این رو فرهنگ آنها نیز از تاثیرات این مهاجمین بدور ماند. استفاده از واژه گان ناب و فراموش شده، لباس و موسیقی و سنتهای اصیل ایرانی از ویژگی های فرهنگ بختیاری است. به باور مردمشناسان این قوم توانسته است در طول هزاره های مختلف خصوصیات بارز نژاد ایرانی را حفظ نماید.

تمایز سیاسی و فرهنگی این منطقه از زمان حکومت الیمائیدها (هم عصر با اشکانیان) شکل گرفت. پیش از تقسیمات کشوری جدید در اوایل دوره پهلوی واژه «بختیاری» علاوه برنام شعبه ای از قوم لر، یک مفهوم جغرافیایی را نیز در بر می گرفت. این جغرافیا شامل مناطقی وسیع از استانهای اصفهان، خوزستان، لرستان، مرکزی و چهارمحال و بختیاری بود .

عشق به سنتهای ملی و تمامیت ارضی ایران در میان بختیاری ها  نه به عنوان یک تعارف ـ آنچنانی که معمولا در حق همه اقوام گفته می شود ـ بلکه به اقرار محققین جزو آموزه های زندگی آنها محسوب می شود و نماد های آن را می توان در نامگذاری فرزندان و سنت شاهنامه خوانی دریافت . بختیاری ها در طول تاریخ همواره حافظان بی ادعای تمامیت ارضی و فرهنگ اصیل ایرانی بوده اند، در قرن اخیر چند عامل بخشهایی از این مردم را از شیوه زندگی کهن خود جدا کرد و آنها  را تحت تاثیر قرار داد .

1.کشف نفت در قلمرو بختیاری و ورود نیروهای استعمارگر انگلیس و توسعه مناطق صنعتی.

2. اسکان اجباری و سرکوب عشایر در زمان رضا شاه که به از هم پاشیدگی نظام جامعه ایلیاتی شتاب داد.

3. تقسیمات جدید کشوری و پراکندگی در استانهای مختلف

4.توسعه شهر نشینی  و بوجود آمدن مراکز سیاسی و اجتماعی جدید.

در بر شمردن برخی موارد بالا هر چند نمی توان منکر پیشرفتهایی در زمینه های اقتصادی برای مردم منطقه بود، اما در مقوله فرهنگ، عوامل یاد شده موجب از هم گسیختگی اجتماعی و کمرنگ شدن فرهنگ بومی درمناطقی از این جغرافیا گردید، اگرچه روند افول فرهنگ بختیاری همچون سایر خرده فرهنگهای محلی ایران از مدتها قبل آغاز شده بود اما تا دو دهه پیشتر هنوز مناطق وسیعی از روستاها و جوامع عشایری خارج از محدوده شهرها و تحت پوشش این  فرهنگ  قرار داشت.

جامعه بختیاری به دلیل سیاستهای سرکوبگرانه رضا شاه برعلیه عشایر و تقسیمات سیاسی هدفمند در5 استان اصفهان، خوزستان، لرستان، مرکزی و چهارمحال و بختیاری طوری تقسیم شده که برخلاف سایرخرده فرهنگهای ایرانی فاقد متولی مشخص و ناتوان از بهره مندی از امکاناتی است که هنرمندان و پژوهشگران خود را در این حوزه فرهنگی یاری دهد. از این رو بختیاریها را می بایست تنها قوم ایرانی دانست که در سراسر ظرف فرهنگی خود، از امکانات دولتی نظیر اداره کل ارشاد و یا مرکز صداوسیمایی که در پی ارتقاء فرهنگی آنها باشد بی بهره اند. در سالهای اخیر عوامل دیگری بر زندگی و فرهنگ آنان تاثیر گذار بوده است که با ادامه این روند دیری نخواهد پایید که این خرده فرهنگ غنی ایرانی برای همیشه محو و نابود گردد.

بازماندن عشایر از کوچ و تغییرنوع معیشت، فقر و حاشیه نشینی از دلایل سست شدن زیرساختهای  فرهنگ بختیاری است.

اما در حال حاضر مهمترین عامل تحدید کننده را می بایست توسعه سد سازی، بر رودخانه های حوزه سکونت آنها و به زیر آب رفتن ظرف مکانی این خرده فرهنگ دانست.

همه می دانیم که تمدنهای بزرگ و اجتماعات انسانی همواره درکنار رودخانه ها شکل گرفته اند. در یک تقسیم بندی ساده تر ، می توان بختیاریها را مردمی به حساب آورد که در حوزه آبریز سه رودخانه کارون، دز و زاینده رود قرار دارند.

 کارون که پر آبترین رود ایران است،   از زردکوه سرچشمه می گیرد و در شمال شوشتر به جلگه خوزستان وارد می شود.  دوازده طرح بزرگ سد سازی بر این رودخانه طراحی شده است که در مراحل مختلف مطالعه، احداث و بهره برداری قرار دارند. با احداث هر یک از این طرح ها روستا و سکونتگاه های انسانی بسیاری به همراه ده ها محوطه تاریخی به زیر آب می رود. همچنین در حوزه آبریز رودخانه دز پنج سد بزرگ در مراحل مختلف احداث می باشد. هر هفده سد ذکر شده در حوزه فرهنگی بختیاری قرار دارند. احداث این سدها در سالهای گذشته نارضایتی های فراوانی را در منطقه بوجود آورده است، که برشمردن آنها در این مجال میسر نیست، اما در موضوع فرهنگی و اجتماعی این سدها موجب کوچ اجباری، پراکندگی قومی و کمرنگ شدن هویت اجتماعی مردمی که در حاشیه این رود ها به سر می برند می شود.

توسعه سدسازی بر رودخانه های منطقه،  برای نخستین بار تا دور دست ترین روستاها و سکونتگاه های انسانی را در ظرف فرهنگی قلمرو بختیاری، که همواره در طول تاریخ  از تاثیر مهاجمان بیگانه مصون مانده بود را تحت تاثیر قرار داده است و می رود تا به مهمترین عامل فروپاشی و محو این فرهنگ در اعماق روستاهای دور افتاده بیانجامد.

  سد سازی بر رودخانه های کارون، دز و زاینده رود که اصلی ترین مراکز اجتماعی ایل بختیاری را شامل می شوند به تشکیل دریاچه هایی می انجامد که روستاهای بسیاری را در کام خود فرو برده و موجب جابه جایی سکنه و از بین رفتن ایلراهها و چراگاه دامهای عشایر می شود، با جابه جایی مردم و دور شدن آنها از ظرف فرهنگی خود، امکان بازسازی این فرهنگ و ِاعمال آن در مکانهای جدید تا حدود زیادی کاسته شده و رفته رفته به محو و از بین رفتن این فرهنگ می انجامد.

 روند شتابان سد سازی در سالهای اخیر کانون های اجتماعی مهمی را در این حوزه فرهنگی از بین برده و یا خواهد برد که از آنجمله است منطقه «بیرگان» در چهار محال و بختیاری در محل احداث سد و تونل سوم کوهرنگ، منطقه «چغاخور» در محل دریاچه سد چغاخور، منطقه «سادات حسینی» در محل کنونی دریاچه کارون 3، مناطق«ایوه» و «سید احمد کبیر» در محل کنونی سد «شهیدعباسپور» و مناطقی که در آینده نزدیک به واسطه احداث سدهای «کارون 4»، «گتوند علیا» برحوزه کارون و سدهای «رودبار» و «بختیاری» در استان لرستان در حوزه رود دز به زیر آب خواهند رفت.

استمرار سدسازی بر ساختار اجتماعی و زندگی مردم منطقه تاثیر نامطلوب گذاشته است و نشانه های آن هم اکنون در حاشیه شهرهای دزفول، شوشتر و لالی و شوش و گتوند و فارسان نمایان شده، ادامه این روند به محو کامل ظرف مکانی یکی از دستنخورده ترین خرده فرهنگهای کشور می انجامد.

این پدیده که به امری بی سابقه در حوزه اجتماعی ایران تبدیل شده، مناطق بکری را نشانه رفته که در طول هزاره های گذشته همواره از گزند مهاجمان به دور بوده است.

آثار نامطلوب سدسازی بر فرهنگ و معیشت عشایر و روستاییان بختیاری که متاسفانه تا کنون از دید متولیان اجتماعی و فرهنگی کشور پنهان مانده است، به ایجاد نوعی سوء ظن و بدبینی در میان بختیاریها انجامیده و هستند کسانی که آنرا برنامه ای از پیش طراحی شده برای از بین بردن فرهنگ و هویت خود تلقی می کنند.

ناگفته پیداست که  کشور ما برای حفظ هویت خود و تسلیم نشدن در برابر تهاجم فرهنگی، نیازمند حفظ و ارتقاء همه مولفه ها و خرده فرهنگهای ایرانی است. از این رو حفظ فرهنگ بختیاری به دلیل جمعیت بالای وابستگان به آن و همچنین شتاب تهدیدی که با آن مواجه شده است، از اهمیت فراوانی برخوردار می باشد و نگاه ویژه ای را مطالبه می کند. 

منبع: آسماری